Na świecie istnieje tyle potencjalnych nacjonalizmów, ile jest języków. Nie ma jednego, uniwersalnego nacjonalizmu, gdyż każdy naród ma swoje, indywidualne potrzeby i predyspozycje.

Oznacza to, że na kształt tej ideologii w danym kraju ma wpływ ogrom czynników, sam naród kształtujących, takich jak historia, religia, kultura, tradycja, ale także położenie geograficzne czy sytuacja gospodarcza. W pracy tej przedstawione zostaną trzy ideologie, wykształcone niemalże równocześnie, rozbieżności w drogach, którymi podążyły oraz różnice w ostatecznym ich kształcie.

Warto zacząć od definicji omawianych pojęć, rozpoczynając od samego nacjonalizmu, który według Słownika Języka Polskiego oznacza „postawę i ideologię uznającą interes własnego narodu za wartość najwyższą”. Jednak urzeczywistnianie tej idei może podążyć w zupełnie innych kierunkach. W nacjonalizmie wyróżnić można kilka nurtów, takich jak narodowa demokracja, narodowy radykalizm, narodowy liberalizm, narodowy socjalizm czy faszyzm. Ten ostatni definiowany jest jako „masowy ruch polityczny, ideologia o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, totalitarny reżim polityczny we Włoszech po wyeliminowaniu opozycji parlamentarnej w połowie lat 20. XX wieku”. Faszyzm odnosił się pierwotnie wyłącznie do systemu włoskiego, został jednak później rozciągnięty na inne, zainspirowane włoskim przykładem, reżimy powstałe w Europie. Za taki uważany jest narodowy socjalizm, czyli „ruch polityczny, ideologia, od przejęcia władzy przez A. Hitlera system państwowy w Niemczech”. Natomiast narodowy radykalizm przedstawiany jest jako „radykalny odłam polskiego nacjonalizmu, który wyodrębnił się w latach 30. XX wieku”.

Należy się więc teraz cofnąć do warunków w jakich owe nurty powstawały. Na przełomie XIX i XX wieku doktryny liberalizmu i socjalizmu przyczyniły się do rozbicia społeczeństw na jednostki i klasy. Powszechnym prawem stało się dbanie wyłącznie o własny interes. W odpowiedzi do prądów  o charakterze międzynarodowym powstała idea nacjonalizmu. Liberalno-demokratyczno-socjalistycznej rzeczywistości przeciwstawiono ruchy takie jak faszyzm czy narodowy socjalizm. Zaoferowały one dążenie do odbudowy naturalnej hierarchii na obszarach narodowego państwa. Skrajną wolność jednostki zastąpiono kultem wodza oraz dyktaturą państwa nad jednostką w imię narodu. Jędrzej Giertych pisał, że faszyzmy nie umieją nawiązywać do tradycji. Są więc zmaterializowane i płytkie. Będąc jedynie entuzjastyczną, więc z natury niestałą, odpowiedzią na demokrację i liberalizm mogą ulec załamaniu. We Włoszech faszyzm był wyrazem przewagi jednego człowieka nad ogółem, bez jakiegokolwiek uzasadnienia myślowego. Dyktatura Mussoliniego wynikła z konieczności taktycznej. Natomiast w Niemczech dyktatura Hitlera związana jest z przeszłością narodu niemieckiego. Nazizm głosi przewagę rasy nordycznej nad innymi rasami oraz przysądza Niemcom największą „czystość” rasową. Próba przywrócenia narodowi niemieckiemu jedności religijnej i duchowej, utraconej w XVI w. na skutek reformacji, kieruje ku starogermańskim pogańskim wierzeniom, które jako wytwór najwyższej w świecie rasy, winny być wzorem dla reform w narodzie niemieckim. Według tych wyidealizowanych i podniesionych do półreligijnych wierzeń starożytnych Germanów, ustrój państwa ma opierać się na instytucji „wodza”. Inaczej sprawa się ma w przypadku Polski, ponieważ zarówno dyktatura jak i „rządy wodza” nie posiadają tu żadnej podstawy myślowej ani związku z tradycją Narodu Polskiego, która to ukształtowała ideologię polskiego nacjonalizmu. Wywarły na nią wpływ uwarunkowania lokalnej gleby kulturowej, a nie inspiracje płynące ze świata zewnętrznego. Fundamentem ideologii narodowo-radykalnej był nacjonalizm wyniesiony ze szkoły Romana Dmowskiego, jednak w późniejszym czasie uległ pełnej katolicyzacji. Piasecki pisał, że dobro Narodu nie jest celem najwyższym. Jest nim Bóg. Zaś dobro narodu jest środkiem dla jednostki dla osiągnięcia jej celu ostatecznego. Tego typu sformułowania świadczą o wkomponowaniu zasad narodowego radykalizmu w światopogląd chrześcijański. Moralność została oparta o etykę katolicyzmu. Natomiast zarówno faszyzm jak i nazizm były ruchami pogańskimi, przenikniętymi treściami światopoglądowymi i systemami wartości nieskorelowanymi z chrześcijaństwem i jego cywilizacją.

Kolejną różnicą jest postrzeganie państwa i jednostki. We włoskim faszyzmie termin „italianita” oznaczał podporządkowanie wspólnoty narodowej przede wszystkim państwu. Naród bez państwa nie może istnieć, to państwo stworzyło naród. Mussolini głosił kult państwa totalnego, przenikającego również prywatne życia jednostek, arbitralnie ingerującego w naukę i kulturę, będącego jedynym prawodawcą. Statolatria stanowić miała parareligijny kult państwa, który miał na celu zlanie w jedno włoskiego katolicyzmu i szacunku dla faszystowskiego ustroju. Państwo traktowane było jako absolut i cel sam w sobie. W przypadku nazizmu mamy do czynienia z zasadą charyzmatycznej władzy wodza, którego uosabiał Hitler. Zasadę wodzostwa cechowało pełne posłuszeństwo wodzowi, który utożsamiany był z państwem, przekonania o nieomylności przełożonych oraz parareligijny kult przywódcy. Nazizm głosił również skrajny antyindywidualizm, dążąc do zawładnięcia „całym człowiekiem”, wymagał lojalności, posłuszeństwa oraz czynnego wspierania ruchu. W obydwu wymienionych formach nie są uznawane prawa jednostki, która traktowana jest wyłącznie jako narzędzie. Narodowy radykalizm staje do nich w opozycji, gdyż zaprzeczają zasadom, na których oparła się cywilizacja łacińska. Myśl społeczna narodowego radykalizmu jest poglądem doceniającym jednostkę, która posiada obowiązki względem ogółu. Państwo jest jedynie formą organizacji narodu, a celem ostatecznym każdego człowieka – zbawienie. Podporządkowanie idei narodowego radykalizmu doktrynie katolickiej, pozwoliło uchronić ją od dewiacji jakie przedstawiają faszyzm oraz nazizm.

Faszyzm i narodowy socjalizm wzbudziły początkowo zainteresowanie w innych krajach Europy. Było ono jednak powierzchowne. Polscy nacjonaliści postrzegali faszyzm jako obrońcę tradycjonalizmu i winszowali odchodzenia od demokracji i liberalizmu. Jednak narastanie konfliktów między włoskim faszyzmem a Watykanem wyjaskrawiło jego istotne cechy, co doprowadziło do dezaprobaty całego systemu. Jan Mosdorf jasno określił, że „nie są to wzory, które chcielibyśmy naśladować”.

Kolejną istotną różnicą jest samo rozumienie pojęcia narodu i jego miejsca w świecie. Ruchy faszystowskie opierały się na darwinizmie społecznym. Dzieliły narody, rasy i społeczeństwa. Uznawały siłę i walkę za podstawowe prawo społeczne. Według takiej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Narodowy socjalizm uważał naród za wspólnotę krwi, zdeterminowaną biologicznie i rasowo. Zarówno w Niemczech jak i we Włoszech stosowana była eugenika, której celem było stworzenie „czystej” rasy aryjskiej. Natomiast narodowy radykalizm pozostał wolny od biologicznego rasizmu, którego jednoznacznie krytykował. Szczególnie atakowany był niemiecki nordyzm, który określano jako ideologię fałszywą, pseudonaukową i antynacjonalistyczną. Ideologia niemieckich rasistów stanowi pewną odmianę materializmu, którego nie można pogodzić z prawdziwym idealizmem. Definicje ideologów narodowego radykalizmu ukazują odcięcie się od pojęcia „rasy”. Dla nacjonalistów polskich „Naród jest przede wszystkim tworem psychicznym, jest świadomością wspólnoty, jednolitym typem myślenia, odczuwania , jednolitym stylem twórczości, jednolitym typem działań, wierzeń, dążeń, tęsknot i ambicji”. W Niemczech rasizm przejawiał się głównie jako antysemityzm i antyslawizm. Naziści postrzegali Żydów nie jako wspólnotę wyznaniową czy narodowościową, lecz jako rasę, której reprezentanci stanowią element szkodliwy z przyczyn genetycznych. Koncepcja nadczłowieka w połączeniu z nihilizmem moralnym doprowadziły do ludobójstwa. Natomiast antysemityzm, który można było zaobserwować w Polsce był głównie narzędziem walki gospodarczej z ludnością żydowską, a więc przejawem obrony interesów ekonomicznych.

Stosunek do innych narodów jest również czynnikiem różniącym omawiane systemy. Naziści prowadzili ekspansję terytorialną. Politykę tę wyznaczały motywy narodowe oraz rasowe. Z koncepcji „nadczłowieka” wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami. W wypowiedziach faszystów włoskich wprost pojawiały się wezwania do eksterminacji wszystkich przedstawicieli narodu słoweńskiego. Zarówno Niemcy jak i Włosi uważali się za wyższych moralnie, intelektualnie i duchowo aryjczyków. W przypadku narodowego radykalizmu, katolicyzm modyfikował jego stosunek do innych narodów, starając się znaleźć ich miejsce w ramach katolickiego uniwersalizmu. Przedstawiano koncepcję Europy wolnych narodów, w której każdy historyczny naród miałby swoje suwerenne państwo, a współpraca między nimi ograniczyłaby się do kontaktów gospodarczych. Tu pojawia się ostatnia z omawianych różnic, czyli właśnie gospodarka. Państwa totalitarne odrzucają gospodarcze współdziałanie z innymi. Narodowy socjalizm uważał za podstawę własność prywatną, która zachęca do twórczej konkurencji i innowacji technicznych. Prywatyzowano więc własność publiczną, zwiększając jednak kontrolę państwa nad gospodarką. Faszyzm charakteryzuje etatyzm, czyli gospodarka mieszana. Prowadzono jednak silny interwencjonizm gospodarczy. Natomiast narodowy radykalizm mówi o łączeniu kapitału i pracy w jednych rękach, przewodniej roli jednostki w gospodarce, która powinna działać z własną inicjatywą. W posiadaniu państwa mają znajdować się przemysły, od których zależy jego funkcjonowanie, takie jak energetyka, infrastruktura czy banki. Zaś w stosunku do innych państwo ma się zaś ograniczać do ogólnej kontroli i nadzoru.

W pracy starano się przedstawić różnice pomiędzy narodowym radykalizmem, a faszyzmem i narodowym socjalizmem. Wyrosły one w podobnych okolicznościach, lecz odmienne podłoża kulturowe czy religijne, miały ogromny wpływ na ich ostateczną formę. W wielu aspektach poszły w zupełnie innym kierunku, nierzadko stając do siebie wręcz w opozycji. Dlatego pakowanie do jednego worka wszystkich ideologii nacjonalistycznych jest zakłamywaniem rzeczywistości. Narodowy radykalizm wyrosły na duchowym fundamencie wiary katolickiej jest nacjonalizmem pięknym i wzniosłym. Natomiast faszyzm czy narodowy socjalizm są nacjonalizmami chorymi, zarażonymi szowinizmem. Obydwa budowały w oparciu o nienawiść, natomiast polska idea narodowa więcej buduje na przywiązaniu i miłości do własnego narodu. Nacjonalizm sam w sobie jest przecież jednym z przejawów największych cnót – cnoty miłości.

Bibliografia:

Gellner Ernest Narody i nacjonalizm wyd. Difin 2008

Grott Bogumił Nacjonalizm chrześcijański wyd. Ostoja, Kraków 1996

Gluziński Tadeusz Odrodzenie idealizmu politycznego wyd. Ostoja, Krzeszowice 2012

Mosdorf Jan „Sztafeta” 23.05.1934 r. s. 3

Kwasieborski Wojciech Podstawy narodowego poglądu na świat Warszaw a 1937

Lipski Jan Katolickie Państwo Narodu Polskiego Londyn 1994

źródło internetowe: http://sjp.pwn.pl/sjp/nacjonalizm;2568733.html [dostęp:15.02.2017r.]

źródło internetowe: http://encyklopedia.pwn.pl/ [dostęp:15.02.2017r.]

źródło internetowe: https://www.onr.com.pl/deklaracja-ideowa/ [dostęp: 15.02.2017r.]

Artykuł pojawił się także na Kierunkach:

/7a441481c48eb48b434c70bd833d9698/2017/02/ewa-zarzeczna-roznice-pomiedzy-narodowym-radykalizmem-a-faszyzmem-narodowym-socjalizmem/